Η Ναυπλιακή εξέγερση του 1862: Αίτια και συνέπειες της αποτυχίας – Δημήτρης Μιχαλόπουλος, Πρακτικά του Θ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών – Ναύπλιο 30 Οκτωβρίου – 2 Νοεμβρίου 2015.
Ο Όθωνας με πολιτική περιβολή κατά την εποχή της εκθρόνισής του.
Ο βασιλιάς Όθων της Ελλάδος έχασε, ως γνωστόν, τον θρόνο του λόγω της επιτυχούς επανάστασης που εκδηλώθηκε στην Αθήνα τη νύκτα της 10ης προς την 11η Οκτωβρίου 1862. Το βασιλικό ζεύγος ακριβώς τις ημέρες εκείνες βρισκότανε σε περιοδεία, στην Πελοπόννησο, και, όταν τελικώς κατάφερε να επιστρέψει στην πρωτεύουσα, ήτανε πια πολύ αργά. Η νέα, επαναστατική τάξη πραγμάτων είχε επιβληθεί – με αποτέλεσμα ο Όθων και η Αμαλία να εγκαταλείψουν τον ατμοδρόμωνα «Αμαλία», με τον οποίο είχανε επιστρέψει στα ανοιχτά του Πειραιά, το μεγαλύτερο και ουσιαστικώς μοναδικό αξιόμαχο σκάφος του τότε Βασιλικού Ναυτικού, και με βρετανικό πολεμικό πλοίο, τη «Σκύλλα», να φύγουν στην Τεργέστη και από εκεί στη Βαυαρία.
Κάτι που πρέπει ιδιαιτέρως να επισημανθεί είναι το ότι εκείνη η επανάσταση, ή του Οκτωβρίου του 1862, στην Ελλάδα δεν είχε αποκλειστικώς αντιδυναστικό χαρακτήρα. Την έξωση του Όθωνος ακολούθησαν σφοδρές και συχνά βίαιες συζητήσεις, τόσο μέσα στη χώρα μας όσο και το εξωτερικό, σχετικώς με το αμέσως μελλοντικό πολίτευμα στο εξής της Ελλάδος.
Πολλοί υπήρξαν, πράγματι, εκείνοι που εκείνη την εποχή υποστήριξαν την εγκαθίδρυση τύπου προεδρικής δημοκρατίας· υπήρξαν μάλιστα και ορισμένοι παράγοντες που θέλησαν η δημοκρατία αυτή να έχει «κόκκινη σημαία», ομοσπονδιακή δομή και σοσιαλιστική απόχρωση – με αποτέλεσμα το κατάστημα της Β’ εν Αθήναις των Ελλήνων Συνελεύσεως, που συνήλθε λίγο μετά την ανατροπή της πρώτης δυναστείας, να παραμείνει για καιρό διακοσμημένο με κόκκινες ταινίες. Αλλά αυτό ειδικά το θέμα προφανώς κείται πέρα από το θεματικό πλαίσιο αυτής της ανακοίνωσης.
Η έξωση του Όθωνος έγινε δεκτή με ενθουσιασμό σχεδόν παράλογο από τις ελληνικές παροικίες στη δυτική Ευρώπη και σε όσα αστικά κέντρα μέσα στην Ελλάδα επηρεάζονταν από αυτές. Στην Ερμούπολη της Σύρου π.χ. ένας νεαρός… αυτοκτόνησε από τη χαρά του.
Παράλληλα, ο τόνος των εγγράφων που έστειλαν τότε στην Αθήνα οι διπλωματικοί και προξενικοί εκπρόσωποι της χώρας μας στο εξωτερικό ήταν ανάλογος με αυτόν των κειμένων που ακολουθούν:
Όλοι οι εδώ ομογενείς, τόνιζε ο πρόξενός μας στη Μασσαλία, υψούντες μετ’ εμού ικέτιδας τας χείρας προς τον Ύψιστον, παρακαλούσιν Αυτόν όπως ευλογήση την μεταβολήν ταύτην, αφ’ ης το Ελληνικόν Έθνος αναμένει να ίδη πηγάζοντα άπαντα τα καλά…
Και ο πρόξενος στο Ηράκλειο της Κρήτης:
Κοινή η αγαλλίασις, Κύριε Υπουργέ, και πάσα ελληνική καρδία εσκίρτησεν και ηυφράνθη εις την εθνοσωτήριον ταύτην πολιτικήν μεταβολήν, την προοιωνίζουσαν μέλλον ολβιώτερον τη ελευθέρα πατρίδι και εκπλήρωσιν των πόθων και ελπίδων ας οι ομογενείς εν Τουρκία προσδοκώντες έχουσιν…
Και ο πρόξενος στη Μάλτα:
Ουδέν ευαγγέλιον χαρμοσυνώτερον [sic] ουδέν άκουσμα ενθουσιωδέστερον ηδύνατο να υπάρξη δι’ εμέ και διά πάντας τους ενταύθα ομογενείς…
Ευνόητο είναι πως αυτό το ύφος εν μέρει δικαιολογείται από την αγωνιώδη προσπάθεια των κρατικών λειτουργών να εξασφαλίσουν την οικονομική και κοινωνική επιβίωσή τους και στην νέα πολιτική τάξη πραγμάτων, που παγιώθηκε λόγω της ανατροπής του Όθωνος. Αλλά, βέβαια, η εξήγηση αυτή δεν επαρκεί. Πράγματι, μόνο εάν λάβει κανείς υπόψη του τη Ναυπλιακή εξέγερση του Φεβρουαρίου του 1862 και την καταστολή της στις αρχές Απριλίου, μπορεί να ερμηνεύσει πλήρως και σε βάθος τη φρενίτιδα ενθουσιασμού, που προκάλεσε σε ορισμένα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας η έξωση του Όθωνος.
Κατά τη διάρκεια της τριακονταετούς βασιλείας του (1832-1862), ο Όθων προσπάθησε να υλοποιήσει τη Μεγάλη Ιδέα, το περιεχόμενο της οποίας είχε ανεπισήμως διατυπωθεί ήδη το 1827 από τον Καποδίστρια και επισήμως διακηρυχθεί από τον Ιωάννη Κωλέττη κατά το 1844. Η μεγάλη ευκαιρία για τον Όθωνα παρουσιάστηκε στη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου (1853-1856), οπότε η χώρα μας ανεπισήμως αλλά ουσιωδώς συμπαρατάχθηκε με την αυτοκρατορική Ρωσία εναντίον του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γαλλίας και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των συμμάχων τους.
Είναι γνωστή η τραγική κατάληξη εκείνου του εγχειρήματος: Ο Πειραιάς και η Αθήνα καταλήφθηκαν, το 1854, από γαλλικές και βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις – και η κατοχή δεν έληξε παρά το 1857. Το βασιλικό γόητρο τραυματίστηκε θανάσιμα· επιπλέον, αναφάνηκαν όλα τα τρωτά του καθεστώτος της βασιλικής δικτατορίας που, στην πραγματικότητα, είχε εγκαθιδρύσει και διατηρήσει ο Όθων ακόμα και μετά τη στρατιωτική εξέγερση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843.
Ο πρώτος βασιλιάς της Ελλάδος, πράγματι, στην προσπάθειά του να επιτύχει την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας, είχε παραμελήσει σε βαθμό σχεδόν απελπιστικό την ανάπτυξη του τόπου. Έργα υποδομής, δρόμοι π.χ., δεν είχαν γίνει· το αγροτικό πρόβλημα δεν είχε λυθεί – και η δραματική κατάσταση των καλλιεργητών της γης απεικονίζεται κατά τρόπο αριστοτεχνικό στο περίφημο λογοτέχνημα Θάνος Βλέκας του Παύλου Καλλιγά.
Η ύπαιθρος ήταν γεμάτη από ληστές, η ισχύς των οποίων γλαφυρώς περιγράφεται στο έργο Le roi des montagnes του Edmond About. Το στράτευμα αποτελούσαν αξιωματικοί, οι οποίοι απολάμβαναν γόητρο και προνόμια δυσανάλογα προς τις υπηρεσίες που πραγματικά προσέφεραν, και στρατιώτες που προέρχονταν από τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, αγρότες κατά κύριο λόγο· και έργο κύριο – εάν όχι αποκλειστικό – αυτού του Στρατού ήταν η σταθερώς και διαχρονικώς ατελέσφορη καταδίωξη των ληστών.
Η «χρυσή νεολαία» της εποχής, τις προτιμήσεις της οποίας συγκέντρωνε, όπως και κατά τον Κ΄ αιώνα, η Νομική Σχολή του – μοναδικού εκείνη την εποχή – Πανεπιστημίου Αθηνών, αντιμετώπιζε το φάσμα της ανεργίας· και αυτό, επειδή ο Όθων είχε ευνοήσει τη δημιουργία μιάς οιονεί κλειστής κοινωνίας, στα στενά πλαίσια της οποίας ήτανε δύσκολο να ευδοκιμήσουν επαγγελματικώς ταλαντούχοι νεαροί δικηγόροι ή, έστω, φιλόδοξοι έμποροι. Πέρα όμως από αυτά, το κυριότερο ήταν ότι ο Όθων, ιδίως μετά την περιπέτεια του Κριμαϊκού πολέμου, είχε μεν κερδίσει τη συμπάθεια της Ρωσίας, που όμως δεν ήτανε σε θέση να τον βοηθήσει, αλλά, από την άλλη πλευρά, είχε προκαλέσει την εχθρότητα της Μεγάλης Βρετανίας, η οποία βεβαίως μπορούσε να τον βλάψει αποτελεσματικώς. Όπερ και εγένετο άλλωστε…
Αμαλία, Joseph Karl Stieler (1781 – 1858).
Στις 6 Σεπτεμβρίου 1861 έγινε η γνωστή δολοφονική απόπειρα κατά της βασίλισσας Αμαλίας από τον Αριστείδη Δόσιο, φοιτητή ακριβώς της Νομικής. Ο δράστης πιάστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο, αλλά μετά από παρέμβαση της ίδιας της Αμαλίας η ποινή του μετριάστηκε σε ισόβια δεσμά.
Στις 14/26 Δεκεμβρίου 1861 πάλι, μεγάλος σεισμός, αισθητός μέχρι τη Θήβα, αναστάτωσε τα παράλια του Κορινθιακού κόλπου, με αποτέλεσμα την καταστροφή του Αιγίου και των γύρω από αυτό χωριών. Η αναταραχή που έτσι προκλήθηκε φαίνεται πως επέσπευσε την έκρηξη επαναστατικής ενέργειας που προετοιμαζότανε από καιρό. Έτσι, λίγο μετά τα μεσάνυχτα, στις 2.30’ π.μ. της 1ης Φεβρουαρίου 1862, στασίασε η φρουρά της Ακροναυπλίας· στις 9.00’ το πρωί οι εξεγερμένοι κατέλαβαν το Παλαμήδι, ενώ παράλληλα σχηματίστηκε «προσωρινή κυβερνητική επιτροπή» με σκοπό την τήρηση της τάξεως και τη διάδοση της επαναστάσεως.
Είναι γεγονός ότι η πυρκαγιά της εξέγερσης ξαπλώθηκε γρήγορα, παρά το ότι η κυβέρνηση αμέσως πληροφορήθηκε τα γεγονότα. Ταυτόχρονα με το Ναύπλιο ξεσηκώθηκε και το Άργος· ακολούθησε το σύνολο των κοινοτήτων Ναυπλίας, ενώ λίγες ημέρες αργότερα, στις 4 Φεβρουαρίου, στασίασε και ο λόχος που αποτελούσε τη φρουρά της Τρίπολης. Κινήσεις ανάλογες εκδηλώθηκαν στη Μεγαλόπολη, στο Γύθειο, στην Πάτρα, στην όλη περιοχή της Ακαρνανίας, στη Ναύπακτο και ακόμη στην Αθήνα, αλλά γρήγορα φυλλορρόησαν.
Σοβαρή επαναστατική απόπειρα έγινε όμως στην Ερμούπολη της Σύρου. Εκεί η φρουρά (30-40 άνδρες), μαζί με παρεπιδημούντας Κρήτας και Ψαριανούς, κατέλαβε το εμπορικό ατμόπλοιο «Καρτερία» και κατευθύνθηκε στη Χαλκίδα, όπου οι κρατούμενοι στις εκεί φυλακές είχαν στασιάσει, με αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να καταφέρουνε να δραπετεύσουν. Ο διάπλους της «Καρτερίας» όμως ανακόπηκε από τον βασιλικό ατμοδρόμωνα «Αμαλία»· έτσι, η φρουρά της Ερμούπολης και οι συν αυτοίς αναγκάστηκαν να αποβιβαστούν στην Κύθνο, όπου καταδιώχτηκαν από κυβερνητικές δυνάμεις και εξουδετερώθηκαν.
Επεισόδιο από τη Ναυπλιακή Επανάσταση – Κατάληψη των εξωτερικών οχυρώσεων από τον Οθωνικό στρατό (1862).
Η καταστολή της στάσης στην Τρίπολη επιτεύχθηκε προσωπικώς από τον αντιστράτηγο Γενναίο Κολοκοτρώνη, τον γυιό του Γέρου του Μοριά. Αυτός ανέλαβε πορεία προς το κέντρο της Πελοποννήσου, ορθά υπολογίζοντας ότι το γόητρο του ονόματός του θα αρκούσε, για να καμφθεί το ηθικό των εξεγερμένων. Αυτό και έγινε: ο λόχος που είχε εξεγερθεί κατέφυγε στη Λακωνία, όπου όμως αφοπλίστηκε από αγρότες και παραδόθηκε στις βασιλικές αρχές.
Αμαδαίος – Εμμανουήλ Xαν (1801- 1867)
Την υπόθεση του Ναυπλίου την ανέλαβε ο τότε επιθεωρητής του Ελληνικού Στρατού, ο ελβετικής καταγωγής υποστράτηγος Αμεδαίος-Εμμανουήλ Hahn, επικεφαλής 4.000 ανδρών. Αυτός διήλθεν αμαχητί τα «στενά της Κορίνθου» και προέλασε προς το Άργος, το οποίο κατέλαβε επίσης αμαχητί ήδη κατά το πρώτο δεκαήμερο του Φεβρουαρίου. Στη συνέχεια υπέβαλε το Ναύπλιο σε τακτική πολιορκία· παράλληλα το Βασιλικό Ναυτικό απέκλεισε τα παράλια του Αργολικού κόλπου από τον κόλπο του Άστρους έως και εκείνον της Βουρλιάς.
Στις 15 Φεβρουαρίου άλλωστε ο Όθων εξέδωσε διάταγμα αμνηστίας: Αμνηστεύονταν όλοι οι στρατιώτες καθώς και οι μέχρι τον βαθμό του επιλοχία υπαξιωματικοί που είχαν πάρει μέρος στη στάση, χωρίς όμως να είναι προηγουμένως «μυημένοι στη συνωμοσία»· αντίθετα οι αξιωματικοί και ανθυπασπιστές θα αμνηστεύονταν, μόνον εφόσον συνεργάζονταν με τις δυνάμεις του υποστρατήγου Hahn, με σκοπό την αποκατάσταση της τάξεως.
Στις αρχές Μαρτίου, η εξέγερση του Ναυπλίου πλησίαζε προς το τέλος της και στις 8 Απριλίου είχε πλήρως κατασταλή. Περί τους 300 πρωτεργάτες της εξέγερσης, στρατιωτικοί και πολιτικοί, έφυγαν από την Ελλάδα και κατέφυγαν, με πλοία βρετανικά και γαλλικά, στη Σμύρνη, όπου και παρέμειναν μέχρι την έξωση του Όθωνος, οπότε επέστρεψαν στις εστίες τους.
Γιατί απέτυχε η τότε εξέγερση στην Πελοπόννησο; Τα αίτια της αποτυχίας μπορεί να συνοψιστούν ως εξής:
- Οι εξεγερμένοι δεν είχαν σαφείς στόχους. Πράγματι, δεν ζητούσαν ανοιχτά την εκθρόνιση του Όθωνος, αλλά την ειλικρινή του Συντάγματος εφαρμογήν καθώς και τη σύγκληση Εθνοσυνέλευσης με σκοπό την ίαση των «δεινών της Πατρίδος».
- Αυτοί οι στόχοι ήταν αποδεκτοί από τα κοινωνικώς κυρίαρχα στρώματα των μεγάλων αστικών κέντρων, μα δύσκολα μπορούσανε να γίνουν κατανοητοί από τον αγροτικό πληθυσμό. Οι αγρότες, πράγματι, που το 1861 αποτελούσαν το 57,21% του ενεργού πληθυσμού, παρά το ότι τα προβλήματά τους (διανομή των εθνικών γαιών, φορολογικό σύστημα, στρατιωτική θητεία κ.α.) δεν είχαν λυθεί, παρέμεναν πιστοί στον Όθωνα, τον οποίο άλλωστε πλαισίωνε και μία «στρατιωτική αριστοκρατία», κυρίως γυιοί των Αγωνιστών της Επανάστασης του 1821, τους οποίους περιέβαλλε μεγάλο γόητρο. Η περίπτωση της καταστολής της εξέγερσης της φρουράς της Τρίπολης μόνο και μόνο μέσω του ονόματος του Γενναίου Κολοκοτρώνη είναι εν προκειμένω χαρακτηριστική.
- Η εξέγερση έγινε στην περιφέρεια και όχι στο κέντρο της επικράτειας, ενώ ο πλήρης έλεγχος της πρωτεύουσας αποτελεί βασική προϋπόθεση επιτυχίας οποιασδήποτε επαναστατικού ή στασιαστικού χαρακτήρα κίνησης.
Όλα αυτά συναποτέλεσαν εμπειρία χρήσιμη όσον αφορά την έκρηξη της επανάστασης του Οκτωβρίου 1862. Αυτή εκδηλώθηκε κυρίως στην Αθήνα και όχι στην επαρχία και μάλιστα ενώ το βασιλικό ζεύγος απουσίαζε στη νότια Πελοπόννησο. Ποιος υπέβαλε στον Όθωνα την –ατυχή – ιδέα της περιοδείας στις επαρχίες του βασιλείου; Και γιατί ο Γενναίος Κολοκοτρώνης, που είχε σχηματίσει κυβέρνηση ήδη στις 26 Μαΐου 1862 και ο οποίος τόσο δραστήριος υπέρ του Στέμματος υπήρξε στην Τρίπολη τον Φεβρουάριο του 1862, επέδειξε, ως πρωθυπουργός, τόση αδράνεια στην Αθήνα κατά τον Οκτώβριο εκείνου του έτους; Είναι γνωστό, πράγματι, ότι ο Γενναίος Κολοκοτρώνης ένα και μόνο προτέρημα είχε: την αφοβία. Κατά τα άλλα ήτο όλως διόλου τρελός, άνευ ανατροφής, απαίδευτος και βάρβαρος…θηρίον. Μήπως υπήρξε αυτός ο κατά του Όθωνος κακώς βουλευόμενος;
Να ερωτήματα στα οποία ακόμη δεν έχει δοθεί τελειωτική απάντηση.
* Δημήτρης Μιχαλόπουλος – Ιστορικός
Πρακτικά του Θ’ Διεθνούς Συνέδριου Πελοποννησιακών Σπουδών – Ναύπλιο 30 Οκτωβρίου – 2 Νοεμβρίου 2015. Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμος Γ’, Αθήνα, 2021.
Το κείμενο αποδόθηκε στο μονοτονικό. Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.
Για την ανάγνωση της ανακοίνωσης στο πολυτονικό σύστημα καθώς και των βιβλιογραφικών παραπομπών, πατήστε διπλό κλικ στον παρακάτω σύνδεσμο: Η Ναυπλιακή εξέγερση του 1862 – Αίτια και συνέπειες της αποτυχίας
* Ο Δημήτρης Μιχαλόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1952. Σπούδασε στην Ιταλική Σχολή Αθηνών (1964-1970), στη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ (1970-1974), στην École Pratique des Hautes Études (1974-1975) και, με υποτροφία της Γαλλικής Κυβέρνησης, στην École des Hautes Études en Sciences Sociales, όπου το 1978 αναγορεύθηκε διδάκτωρ Κοινωνικής και Οικονομικής Ιστορίας.
Υπήρξε επιμελητής των αρχείων του Κωνσταντίνου Καραμανλή (1980-1982), λέκτωρ και επίκουρος καθηγητής στη Σχολή ΝΟΕ του ΑΠΘ (1982-1994), διευθυντής του Μουσείου Βούρου-Ευταξία της Πόλεως των Αθηνών (1990-2000), καθηγητής της Ναυτικής Σχολής Πολέμου (1990-1997) και της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων (1994-1997), επιστημονικός συνεργάτης της Εταιρείας των Φίλων του Λαού (2002-2003) και επιστημονικός διευθυντής του Ιδρύματος Ιστορίας του Ελευθερίου Βενιζέλου και της αντίστοιχης Εθνικής Περιόδου (2004-2011). Σήμερα συνεργάζεται με το Ινστιτούτο Ιστορίας Εμπορικής Ναυτιλίας και διδάσκει (εθελοντικώς) Θέματα Βαλκανικής και Ναυτικής Ιστορίας στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο της ΕΦΛ.
Διαβάστε ακόμη:
- «Εν έτει 1862»: η ευρωπαϊκή και η ελληνική ιστορική συγκυρία
- Αντιπολίτευση στο οθωνικό καθεστώς και ρήξη: Η Ναυπλιακή Επανάσταση του 1862
- Η Επανάσταση του 1862 και το Ναύπλιο
- Η επέκταση της Ναυπλιακής Επανάστασης του 1862 και οι συνέπειές της
- Η Ναυπλιακή Επανάσταση – Αναστάσιος Αθ. Γούναρης
- Η Ναυπλιακή Επανάστασις και το απόρρητον των επιστολών
- Η Ναυπλιακή Επανάσταση του 1862. Το στρατιωτικό μέρος: Προπαρασκευή, Σχεδίαση, Οργάνωση και Διεξαγωγή του Ένοπλου Αγώνα
- Ο Νομικός Κόσμος του Ναυπλίου και η Επανάσταση της 1ης Φεβρουαρίου 1682
- Η αντιοθωνική εξέγερση στην Ερμούπολη (28 Φεβρουαρίου – 3 Μαρτίου 1862) και η ιδιαιτερότητα αυτής έναντι των εξεγέρσεων του Ναυπλίου και των άλλων πόλεων